GIZA-GORPUTZA
|
|
||||
BURUA
aurpegie, aurpie, eurpegie, eurpie: aurpegia
“Orrek
eurpie tristea deko” - (Horrek aurpegi tristea dauka)
bekokie: bekokia, kopeta
“Iten da emen elixan, erre ereñotza, gero aregas e, eutzen egunean,
bekokien iteko” - (Egiten da hemen elizan, erre ereinotza, gero haregaz,
hautsen egunean, bekokian egiteko)
bigotea: bibotea
“Bigotea esan bearrean mostatxea igual” –
(Bibotea esan beharrean mostatxea igual)
bixerra: bizarra
“Arek
iteuen astean, egun biri paten bixerra kentzeauen” - (Hark egiten zuen astean,
egun birik baten bizarra kentzen zuen)
burue: burua
“Ori maixuek okiteuen gu eskolara ibili gintzesenean buruen joteko” -
(Hori maisuak edukitzen zuen gu eskolara ibili ginenean buruan jotzeko)
[kainuberen gainean berbaz dabil]
idune: iduna, berba hau ezagutzen da baina ez da asko erabiltzen, beronen ordez “Samea” gehiago erabiltzen da.
kokota: kokota, garondoa
“Pañelutxu bet iminte aken ba kokota okortu
iten dakola ta” - (Zapitxo bat ipintzen zitzaien ba kokota okertu egiten zaiola
eta) [ume txikerren kokota dela eta esaten du]
matrallea: 1. matraila, masaila. 2. matraila hezurra
“Txaloa
matrallen emoten dana da txaloa” – (Txaloa matrailan ematen dena da txaloa)
mostatxea: bibotea
“Mostatxea
deko orrek” – (Mostatxea dauka horrek)
okospia: okozpea, okotz-azpia
okotza: okotza
papue: masaila, papua
samea: 1. sama, iduna. 2.
sama, eztarria
“Onek
saman esteko ulerik?” - (Honek saman ez dauka ilerik?)
sena: sena, zentzua, konortea
sentidue: giza-ahalmena, zentzua, sena
sentzune: zentzua, sena
AHOA
adurre: adurra, lerdea
“Adurre
dariola dau ori” – (Adurra dariola dago hori)
agine: hagina, hortza. Hortz-haginak jausten direnean, teilatura botata, honako hau esaten zuten ume txikerrek:
“Maritxu talletako gona gorridune eutzi
agin sarrak eta ekaixus barriek” - (Maritxu tailetako gona gorriduna eutsi
hagin zaharrak eta ekar itzazu berriak)
agoa: ahoa
“Eurpie garbitan
agoa be busti bes” - (Aurpegia garbitzen ahoa ere busti ere ez)
agoserue: aho sabaia, aho zerua
“Garuek agoseruen dekoas” - (Garauak aho
sabaian dauzkat)
albo agine: albo hagina, matrail-hagina
barrea: barrea
“Barre naye iteko moduen saus e” - (Barre
nahia egiteko moduan zagoz)
barre faltzoa: barre faltsua, derrigor egiten den barrea
“Olan e,
seuser esaten dotzunean porrejenplo olan oten sare esta? igual seuk estosu
sentitan baye ondo lotzeako, ja ja ja iten dosu te barre faltzoa da ori faltzoa,
sentimentu barik iten dana barre faltzoa” - (Holan e, zer edo zer esaten
dizunean esate baterako holan egoten zarete ezta? igual zeuk ez duzu sentitzen
baina ondo lotzeko, ja ja ja egiten duzu eta barre faltsua da hori faltsua,
sentimentu barik egiten dena barre faltsoa)
barre santzoa: barre zantzoa, barre algara
bosa: boza, ahotsa
“Areri berak atarate yotzien bosa” – (Haiei
berak ateratzen zien boza)
“Berak atarate yotzien bosa, bai selango
bosan polite!” – (Berak ateratzen zien boza, baina zelako bozaren polita!)
esneko agine: esneko hagina, lehen hortz haginak
espana: ezpaina
“Espanak
dardakadaka paretan dakies” – (Ezpainak dardakadaka paratzen zaizkie)
gustue: gustua
“Obe da igerra yateko gustu obekoa” -
(Hobea da igerra jateko gustu hobekoa)
irribarrea: irribarrea
“Olan
sausenean barre in barik iten dosunean agoa sabaldu esateko modules, sertzean
dosu irribarrea orrexeri esaten dako” - (Holan zagozenean barre egin barik
egiten duzunean ahoa zabaldu esateko modu lez, zertzen duzu irribarrea
horrexeri esaten zaio)
juisio agine: juizioko hagina
korrokadea: korrokada, gorazkoa
lelango agine: lehen hagina, umeek edukitzen duten lehen hagina
mine: mihia
minfirue: mihipekoa, mihipirua; “r”a ahozkatu ezin duenak daukan arazoa ere bai
“Minfirue
esaten geuntzen minegas batzuk zipi-zopo eiten deurienak minfirue dekolako ta
minfirue ser da? esate neuntzen da, onek mine teko emen, au telatxue, eta ori
ebai in bixete otziela ori minfirue kentzeako” - (Mihipirua esaten genion
mihiagaz batzuek zizipozoa egiten dutenak mihipirua daukalako eta mihipirua zer
da? esaten nion eta, mihi honek dauka hemen, haritxo hau, eta hori ebaki egin
behar izaten ziotela mihipiru hori kentzeko)
minpea: mihinpea
mosue, musue: musua
musturre: muturra, ezpainak
“Olan
pareu mustur luseas, umeak” – (Holan paratu mutur luzeagaz, umeak)
negar sotena: negar zotina, negar zizpurua, negar egikeran egiten diren hasperenak
palak: aurreko hortzak
santzoa: zantzoa
trague: zurrutada
“Saspi
ur tragu, bat emon tzunean, astiro-astiro traguke traguke saspi bigarrena emon
baixen lenau” - (Zazpi ur tragu, bat eman dizunean, astiro-astiro traguka
traguka zazpi bigarrena eman baino lehenago) [hau kiketza edo zotina kentzeko
erremedioa da]
txantxarra: txantxarra
“Txantxarra aginean dekosu” - (Txantxarra
haginean daukazu)
“Txantxarrak yanda dekosus aginek” -
(Txantxarrak janda dauzkazu haginak)
txantxurre, txatxurre: txatxurra, umeei esaten zaie haginen irtekera dela eta
“Baye txantxurre urten ta gero esaten
geuntzen iru txantxur dekos” - (Baina txatxurra irten eta gero esaten genion
hiru txatxur dauzka)
“Txantxurrek urtetan dekosus” - (Txatxurrak
irteten dauzkazu)
“Lelango aginek datosenean, ontxe dekos
txantxurtxuetan” - (Lehenengo haginak datozenean, oraintxe dauzka
txatxurtxoatan)
txue: txua, txistua
“Umeak botaten
deurena, txue iten deurenean loditu, te emeti gora botaten deurenean adurre” –
(Umeek botatzen dutena, txua egiten dutenean loditu, eta hemendik gora botatzen
dutenean adurra) [txua loditzea ahoan ugaltzea da]
uye: oia
“Txarto in estiotzon edo ebei in estiotzon
uye edo” - (Txarto egin ez diezaion edo ebaki egin ez diezaion oia edo)
BEGIA
adikunea, aitukunia: adikunea, begirakunea
“Adikune ona esteko” - (Adikune ona ez dauka)
“Orrek adikune polite deko ori argi ixingo
da” - (Horrek adikune polita dauka hori argia izango da)
anpullue:
anpulua
begi argie: begi argia
begi baltza: begi beltza
begie: begia
“Geldi geldi oten danari begiek ataratekoa esaten tzu” - (Geldi-geldi
egoten denari begiak ateratzekoa esaten diogu)
begi epela: begi epela, begirakune tristekoari esaten zaio
“Logureas sausenean esaten da begiek epel
dekosus” - (Logureagaz zaudenean esaten da begiak epel dauzkazu)
begieroa: begi eroa, begi epela
“Begieroa
da begi triste dekosune, begi tristea da, begieroa esate yakon” – (Begi eroa da
begi triste daukazuna, begi tristea da, begi eroa esaten zitzaion)
begikunea, beikunea: begirakunea, “adikune” berba gehiago erabiltzen da
begi nabarra: begi nabarra, begi gaztainkara
“Bai
esate san begi nabarra” – (Bai esaten zen begi nabarra)
begi
ondoa: begi ondoa, betondoa
begi surie: begi zuria, begi urdin eta berde argiak izaten dira
“Unikue,
dekosus begiek argiek eta ordun diñotzesu, begi surie argieri” - (Bai, dauzkazu
begiak argiak eta orduan dinotsezu, begi zuria argiei)
betondoa: betondoa
betulea: bekaina
bisdea: ikusmena
erribiroa: betokerreria, begiak okertzea
negar anpulue, negarpulue: negar anpulua, negarra, malkoa
“Negar
anpuluek orrek e, sotenagas ta olan, tangadeak urtetan deuenean negar anpulue dariola
ote san” - (Negar anpuluak horiek e, zotenagaz eta holan, tangadak irteten
duenean negar anpulua dariola egoten zen)
negarra: negarra, negar anpulua
“Ostean dau, ba matza uretan kentzean
baotzesu ori dau negarra dariola ta ori egie da, ori egie da” - (Ostean dago,
ba mahatsa uretan kentzen badiozu hori dago negarra dariola eta hori egia da,
ori egia da)
ojerea: betondoa
pestañea: betilea
pistea: pista
“Pistek onek egalatan iten dienak pistek” -
(Pistak hauek hegaletan egiten direnak pistak)
sotena, negar sotena: zotena, negar zizpurua, negar egikeran egiten diren hasperenak
BELARRIA
ao txurrumurrue: aho zurrumurrua
astrapalea: astrapala, zarata handia
“Amen astrapala iten da” - (Hamen astrapala
egiten da)
astrapalotza: astrapalotsa, zaratotsa
belarrie: belarria
“Okelatzu okelatzue belarriteko mine kentzeako bai” - (Okelatsu okelatsua
belarrietako mina kentzeko bai)
berbotza: berbotsa
durundue, durundioa: durunda, burrunba
“A ba durundue barruen iten dana” - (Hura
bada durunda barruan egiten dena)
girrintzea: girrintzea, intziria
“Ateak girrintze
iten deu” - (Ateak girrintzea egiten du)
irrintzea: irrintzia
“Orreaitik
ba sarata iten deuelako irrintzea” - (Horregatik bada zarata egiten duelako
irrintzia)
oñetzan sagatea: oinetzaren zarata, oinotsa
sagatea, saratea: zarata, hotsa
“Sagatea
geu dustien on da” - (Zarata gau osoan egon da)
“Lenau
masuegas ilte seurien saratarik in estien edo” – (Lehenago mazuagaz hiltzen
zuten zaratarik egin ez dezan edo)
saratotza:
zaratotsa
sokorrue: oihua, alaraua
“Sondikeko
mutil gaste bat, bi yoan gintzen erromeriti etzera iluntzean, gure sokorruek,
arnasea be batu ixinik etzera” - (Sondikako mutil gaste bat, bi joan ginen
erromeritik etxera iluntzan, gure oihuak, arnasa ere batu ezinik etxera)
surrumurrue, txurrumurrue: zurrumurrua
“Surrumurrue
ixitesan len ba, aitu, bateri seuser pasetan dako ta, areri baten batzuk,
surrumurrue dabilenean seuser ixingo da” - (Zurrumurrua izaten zen lehen ba,
aitu, bati zer edo zer pasatzen zaio eta, hari baten batzuek, zurrumurrua
dabilenean zer edo zer izango da)
txilin otza: txilin hotsa
urrumea: urruma, orroea
SUDURRA
arnasea: arnasa
“Arnasea betesinik etorte san olango minekas” - (Arnasa
bete ezinik etortzen zen holako minakaz)
arnasestue, arnasostea, arnasaistue, arnasuskea: arnasestua
atza: hatsa, kiratsa
“Akarra
txarra da usineas, akarrak atza itzela!” - (Akerra txarra da usainagaz, akerrak
hatsa itzela!)
belen sundea: belena sunda
“Belen sunde bat badau or!” – (Belena sunda bat
badago hor!) [belena sats mota bat da]
erre sundea: erre sunda
“Seuser erretan
danean erre sundea” - (Zeozer erretzen denean erre sunda)
kaski sundea: kaski sunda
“Kaski sundea dau” – (Kaski sunda dago)
“Kaski sundea normalmentean esaten geuntzen
igual ba, ganadue edo pistien bat ilde dauenean basoan, bakixu selan etorten dan
e, axeak ekarten deuen sera ta, kaski sundea dau, kaskie” – (Kaski sunda
gehienetan esaten genion igual ba, ganadua edo piztiaren bat hilda dagoenean
basoan, badakizu zelan etortzen den, haizeak ekartzen duen zera eta, kaski
sunda dago, kaskia)
mokoa: mukia
ollo atza: oilo hatsa, oilo sunda
ollo sundea: oilo sunda
“Olloan usine dauenean uf! or dau ollo sundea esaten
gendun, ollo atza” - (Oiloen usaina dagoenean uf! hor dago oilo sunda esaten
genuen, oilo hatsa)
sundea:
sunda
“Usineri be esaten
geuntzen guk sundea” - (Usainari ere esaten genion guk sunda)
“Sundea usine be esaten da baye, sundea txarra danean esaten da geyenatan, olan dekosunean okeleak usine dekonean edo arrañe tekonean olan da, orrek sunde txarra deko esaten da” - (Sunda usaina ere esaten da baina, sunda txarra denean esaten da gehienetan, holan daukazunean okelak usaina daukanean edo arrainak daukanean holan eta, horrek sunda txarra dauka esaten da)
surpia: surpea, sudurpea, sudurrazpia
surraspie: surpea, sudurpea, sudurrazpia
surre: sudurra
surreko suloa: sudurretako zuloa, surtziloa
“Surreko
suloak baye estakit beste ixeni tekon” - (Sutziloak baina ez dakit beste izenik
daukan)
sursuloa: surzuloa, surtziloa
usine: usaina
“Surtera botate san erramue geuse askotarako lenau ostean
be, erramue geuse askotarako, edo usin ona edo, erramue geuse askotarako, oin
esta usetan, baye gurean emen asko ite san lenau ori” - (Surtara botatzen zen
erramua gauza askotarako lehenago ostean ere, erramua gauza askotarako, edo
usain ona edo, erramua gauza askotarako, orain ez da erabiltzen, baina gurean
hemen asko egiten zen lehenago hori)
ILEA
bixerra: bizarra, burukoa ez den ilea
buruko kaskue: buruko kaskagaina
buruko saye: buruko zahia
girnea: puntaz lotzen den ilea
“Selango
girnekas altze sara oitik!” - (Zelako girnakaz altxatu zara ohetik!)
“Basenki
selango girne tekosusen!” - (Bazeneki zelako girnak dauzkazun!)
girtena, kirtena: puntaz lotzen den ilea
“Orrek girtenok kendu ixus edo” - (Horiek
kirtenok ken itzazu edo)
kalboa: burusoila
“Buruko pañuelue ondo iminteko iminteuren
orrasi bet ta gero oten sien dustiek kalbo” - (Buruko zapia ondo ipintzeko
ipintzen zuten orrazi bat eta gero egoten ziren guztiak burusoil)
kaskue: kaskagaina
kirrue: kirrua, kiribiloa
moñetea: moino txikerra, moto txikerra
“Moñoa
edo moño txikerra moñetea esaten yakona moñetea edo moñoas” - (Moinoa edo moino
txikerra moineta esaten zitzaion moineta edo moinoagaz)
moñoa: moinoa, moto txikerra
“Moñoa
iminteuren, iminteuren e, orrastute siren atzerantza, ta iminteuren orrasie
olango sabal bat, eta koyuten danean ulea batuteuren, eta aren orrasien bueltan
emoteuren, au atzeko moñoa atateko, ta gero arek erroak atarateutzesan an
moñoan kontra iminte” - (Moinoa ipintzen zuten, ipintzen zuten e, orrazten
ziren atzerantza, eta ipintzen zuten orrazia holako zabal bat, eta hartzen
denean ilea batzen zuten, eta orrazi haren bueltan ematen zuten, hau atzeko
moinoa ateratzeko, eta gero erro haiek ateratzen zituzten han moinoaren kontra
ipinita)
sapea: txima, sapa
“Orrek sapok orrastu ixus” - (Horiek zapok
orraz itzazu)
saye: buruko zahia
trentzea: ile txorta, ile mototsa, txirikorda
“Lelengo trentzea iten deure” - (Lehenengo
ile txorta egiten dute)
ulea: ilea
“Uleak orrastu barik basaus” - (Ileak
orraztu barik bazaude)
ule baltza: ile beltza
ule fine: ile fina, ile mengela
“Ule fine badekosu mengela” - (Ile fina
badaukazu mengela)
ule gangarra: ile gangarra
ule girtena: puntaz geratzen diren ileak
“Ule
girtena esaten da, artes lotzean direles, girtena les ba karo! atxurren girtena
eta aren antzean paretan direseles ule girtenak” - (Ile kirtena esaten da,
artez lotzen diren lez, kirtena lez ba jakina! atxurraren kirtena eta haren
antzean paratzen diren lez ile kirtenak)
ulegorrie: ilegorria
ule-kirrue: ile kirrua
ule lodie: ile lodia, ile sendoa
ule mengela: ile mengela, ile fina
ule-sapea: txima, sapa
ule surie: ile zuria, ile urdina
“Ule
suritute dau” - (Ile zurituta dago)
ule-txortea: ile txorta, ile txirikorda
“Ule
txorta bat atara dostie” – (Ile txorta bat atera didate)
GORPUTZA
alboa: alboa, gorputzaren alboa
altzoa: altzoa
“Altzoan
umea euki” - (Altzoan umea eduki)
“Altzoa
dekot ederra” - (Altzoa daukat ederra)
biskerra: bizkarra
bularra, bulerra: 1. bularra, 2. bularra, titia
“Trapu beteas edo ondo koyute da bularrean
iminiteko baye ori, medi betas edo kaltzedi betas edo” - (Trapu bategaz edo
ondo hartuta eta bularrean ipintzeko baina hori, galtza bategaz edo galtzerdi
bategaz edo)
“Enintzen atrebitan esnea emoten nik iki
neuen bularra ademas” - (Ez nintzen ausartzen esnea ematen nik eduki nuen
bularra gainera)
eperdie: ipurdia
“Frakari pe estok bear eta eperditik
gastatea baño oba dok, fraka barik egon” - (Prakarik ere ez duk behar eta
ipurdutik gastatzea baino hobe duk, fraka barik egon)
eper txuntxurre: eperdi tunturra, eperdi masaila, ipurmamia
espaldea: lepoa, bizkarra
“Baye ordun espalda da olan igurdi asko” -
(Baina orduan bizkarra eta holan igurtzi asko)
garrie: gerria
“Garriti bera emoten seuntzen olango, troñu
antzeko bat” - (Gerritik behera ematen zenion holako, troinu antzeko bat)
Rufino Lekerika, Maite
Lekerika eta Juana Bilbao (2000. urtean)
gorputze: gorputza
“Gorputze ixin sartu ixeuen ardau artean” -
(Gorputza ezin sartu izan zuen ardau artean)
kolkoa: kolkoa
“Dirue kolkoan darot” - (Dirua kolkoan
daroat)
lepoa: lepoa
“Urrinetik
etorriesko bai, urrinetik gorpue len elixara lepoan ekarte sales” - (Urrunetik
etorriz gero bai, urrunetik gorpua lehen elizara lepoan ekartzen zenez)
“Len lepoan eroate siren ilek” (Lehen lepoan
eroaten ziren hilak)
paparra: paparra
“Samati
ona iminten dan lekue, au goye guk esaten du paparra” - (Samatik hona ipintzen
den lekua, hau goia guk esaten dugu paparra)
pitiline: zakila, umeakaz erabiltzen den berba da
potroa: potroa, barrabila
silbota: zilbota
“Silbota
andie dekosu” - (Zilbota handia daukazu)
“Orre
tekon silbotagas selan frakak amarreko itus goyen ba?” - (Horrek daukan
zilbotagaz zelan prakak lotuko ditu goian ba?)
sile: zila, tripa zila
soñe: soina
“Soñe erregular
gorputze ixingo da, soñe” - (Soina ziurrenik gorputza izango da, soina)
“Imin xu
ori soñean len yantziteko esate san” - (Ipin ezazu hori soinean lehen janzteko
esaten zen)
tiline: zakila
titie: titia
tripea: tripa, sabela
“Tripen badekosu estomague esta” -
(Sabelean badaukazu urdaila ez da)
tripe sile: zila, tripa zila
txatxalea: alua, txatxala, potxola
txepea: konkorra
“Emen es txepea eta txeposoa besterik es” -
(Hemen ez konkorra eta konkorduna besterik ez)
txikoa: txikoa, kokotazpiko gunea
“Umea
txikoan eroan” - (Umea txikoan eroan)
txiline: zakila
txitxiline: zakila
BESOAK
atzamarra: atzamarra
“Eta onek eukesan onen atzamarran ingeruko
aginek” - (Eta honek zeuzkan atzamarra honen inguruko haginak)
atzamar lodie: atzamar lodia, orkoroa
atzamar txikerra: atzamar txikerra
atzasala: atzazala
atzasal bitartea: atzazal bitartea
besapea: besapea
besartea: besartea
besoa: besoa
“Batzuk
esateuren beso bat luseao besto bat baixen eta iteutzien lusetu edo sertu” -
(Batzuek esaten zuten beso bat luzeago beste bat baizen eta egiten zieten
luzatu edo zertu)
eskerra: ezkerra
“Sarriten
eskoiti buelteu bearrekoan eskerreti igual artu bear” - (Sarritan eskoitik
bueltatu beharrekoan ezkerretik berdin hartu behar)
eskoya: eskoia
“Ta emetik egundo estoa ayena, eskoiti, ori
segaiti ta?” - (Eta hemendik egundo ez doa aihena, eskoitik, hori zergatik da?)
eskuartea:
eskuartea
“Anegea esetu dot baye neuk eskuartean estot
ibili” - (Anega ezagutu dut baina neuk eskuartean ez dut ibili)
eskubarrue: esku barrua, ahurra
eskubitorra: eskubitorra, eskuturra
eskue: eskua
“Nasteu gero
erain, erain eskus” - (Nahastatu gero erein, erein eskuz)
“Ikusi
osteles esku ona dekotela, iru aste edo i neusen aixekas akabe arte” - (Ikusi
zidanez esku ona daukadala, hiru aste edo egin nituen haiexekaz amaitu arte)
eskuganea: esku gaina
orkoloa: orkoroa, erkoroa
sorbaldea: sorbalda
“Sorbaldan
imin bearrean, emen txikoan” - (Sorbaldan ipini beharrean, hemen txikoan)
“Sorbaldeak
urten dotzu” - (Sorbaldak irten dizu)
sorburue: sorburua, sorbaldaren muturra
“Sorburuen
dekosu min” - (Sorburuan daukazu min)
“Sorburue
dekosu apurtute” - (Sorburua daukazu apurtuta)
ukondoa, okundoa: ukondoa
ukubillea, ikubillea: ukabila
HANKAK
ankapea: oinazpia
ankea: hanka;
pertsonena ez eze animaliena eta gauzena ere izan daiteke
“Besoan aspitik eurreko ankan, aspin ingiruen
botate otzien kordela ta onenbeste arratik” - (Besoak azpitik aurreko hankan,
azpiaren inguruan botatzen zioten kordela eta honenbeste arratik)
beatza: behatza
belaune, beleune, belune: belauna
“Neu tekot au belune sano minbera egunokas”
– (Neuk daukat belaun hau sano minbera egunokaz)
“Ta lo pare sanean neure beleunen ganean
iteuen piiii” - (Eta lo paratu zenean neure belaunaren gainean egiten zuen
piiii)
bernea: berna
“Bernak
argalak dekosenari esate yakosan orrek geusek” - (Bernak argalak dauzkanari
esaten zitzaizkion gauza horiek)
isterra: izterra
“Kordel bateas isterrera amarreu” - (Kordel bategaz izterrera amarratu)
kadera aspie: oinazpia
kaderea: oina;
animaliena eta gauzena ere izan daiteke, gehinetan “Anka” erabiltzen den arren.
“Ganadu bet jodita san kaderati” - (Ganadu bat joditzen zen hankatik)
“Treberea be bai, iru kaderakoa treberea bai” - (Trebera ere bai, hiru
hankakoa treberea bai)
“Egosta dekoas kaderak” - (Egosita dauzkat oinak)
orkatillea: orkatila
orpoa: orpoa
pausue: urratsa, pausua
“Pausu bet
eurrera, ta bi atzera ta gixon andie san” – (Pausu bat aurrera, eta bi atzera
eta gizon handia zen)
pausu nagie: urrats nagia, geldoa, zaharren ibilkunearen gainean esaten da
saltue: saltua,
jauzia
“Ta ba saltu yantzan in de kitu” - (Eta ba saltu dantzan egin eta kito)
sankadea:
trangoa, pausu handia
sankapea: zankapea, belaunaren atzea
trangue, trangoa: trangoa, pausu handia
“Orrek trango txikerra deko” - (Horrek trago txikerra dauka)
txankea:
txanka, bernaren atzea
“Orrek txanka biskorra
tekos” - (Horrek txanka bizkorrak dauzka)
ERRAINAK
asurre: hezurra
“Bai makallo asurre ona dala esateuren” - (Bai makailo hezurra ona dela
esaten zuten)
beastune: behaztuna
belun asurre: belaun hezurra
belun burue: belaun burua
biotza: bihotza
“Biotza dekosu
teupadaka” – (Bihotza daukazu taupadaka)
birikie: birikia
biskerrasurre: bizkar hezurra
estea: hestea
este lodie: heste lodia
estomague: urdaila
“Estomaguen
da tripen diferente da” - (Urdailean eta sabelean desberdina da)
“Estomague edo otzitan danean ostean es” -
(Urdaila edo hozten denean ostean ez)
garnue: gernua
garunek: garaunak, muinak
“Garunetako
mine dekot, buruko mine emen eta olan garunetako mine dekot” - (Garaunetako
mina daukat, buruko mina hemen eta holan garaunetako mina daukat)
gibela: gibela
granue: gernua
guntzurrune, kuntzurrune: guntzurruna, kuntzurruna
gurgulle: gorgoila
“Gurgullen
dekosu min” – (Gorgoilean daukazu min)
illekoa: hilekoa
kaka: kaka
kokotasurre; lepazurra, kokoteko hezurra
kokoteko asurre: kokoteko hezurra
odola:
odola
“Esateuren base ona dala famili ixinesko odola
formetako” - (Esaten zuten baze ona dela familia izanez gero odola egiteko)
pulmoye: birikia
“Pulmoye
esate san emen giau birie baixen” - (Pulmoia esaten zen hemen gehiago biria
baizen)
puxikea: puxika
sana: zaina
“Sana esaten da,
selango sana dekosu!” - (Zaina esaten da, zelako zaina daukazu!)
sayetza: saihetsa
sayetzasurre: saihetsezurra
teupadea: taupada
“Karraderea
iten dosunean eta biotza teup teup teup teupadea” - (Karradera egiten duzunean
eta bihotza taup taup taup taupada)
txixe: txiza
“Bedar bategas edo ure in edo txixe inte, urtetauren”
- (Belar bategaz edo ura egin edo txiza eginda, irteten zuten) [txirri-txirriak
harrapatzeko eraren gainean dabil]
une: huna
“Asurren
barruen dauen sera une, une orixe da” - (Hezurren barruan dagoen zera huna,
huna horixe da)
urdalle, urduille: urdaila
uskerra: uzkarra
AZALA
anditue: handitua
arraskadea: urratua
asala, asela: azala
askordine, askordiñe: azkordina, bilgorraz igurtzita kentzen ei dira
“Ankak otzitute
etorte siren len e, eskolara edo inguruetara yoan eskolara ta, sartu, txapako
labea sabaldu, ta ankak iminten sendusen, ta orduen ite siren askordiñek,
otzeti berora sartukeran” - (Hankak hoztuta etortzen ziren lehen e, eskolara
edo inguruetara joan eskolara eta, sartu, txapako labea zabaldu, eta hankak
ipintzen zenituen, eta orduan egiten ziren azkordinak, hotzetik berora
sartukeran)
baltzitunea, baltzunea: beltzunea
begi txindorra: begi txindorra;
kentzeko esne bitsa ona ei da baita giltza begitik pasatzea ere
“Begi txindorra iten da eperdie ukustearrik eusoko
enbra bateri” - (Begi txindorra egiten da ipurdia ikusteagatik auzoko andre
bati)
ebeye: ebagia
eridea: zauria
garie: garia, garatxa; gariak kentzeko eren artean ondoko hauek batu ditugu:
“Esne
bedar bellegi betzuk igurdi te oki” - (Esne belar beilegi batzuk igurtzi eta
eduki)
“Orrek
kentzeako len e ba, iteuren kordel bat amarreu olan eta, estutu pitike pitike
pitike pitike ta ebei iteuren seguru” - (Horiek kentzeko lehen e ba, egiten
zuten kordel bat lotu holan eta, estutu pitika pitika pitika pitika eta ebaki
egiten zuten antza)
“Ikorrie
tekon esnea, a da seguru ona kentzeako” - (Iko orriak daukan esnea, hura da
antza ona kentzeko)
“Badekos
gariek, ba berak lo iten deuen lekuen, erramue sartu, ta olantxe kentzean dies
seguru” - (Badauzka gariak, ba berak lo egiten duen lekuan, erramua sartu, eta
holantxe kentzen dire antza)
garue: garaua
“Orreri
garueri estait selan esaten dakien” - (Garau horiei ez dakit zelan esaten
zaien)
gatxa: materia,
zornea
“Materie gatxa esate san atxine” - (Materia gaitza
esaten zen aitzina)
gogorrunadea: gogorrunada, gogorrunea
gorriunea: gorriunea
“Gorriunea
golpeti artu dosune ta gero a iten da baltzitu” - (Gorriunea kolpetik hartu
duzuna eta gero hura egiten da belztu)
itzabaye, itzebaye: intzebagia, eskuetan egiten diren zauri txikerrak
ixerdie: izerdia
“Ixerdie
otzitu be ingo datzu” - (Izerdia hoztu ere egingo zaizu)
“Ixerdie
otzituko datzu te etorko datzu katarroa” - (Izerdia hoztuko zaizu eta etorriko
zaizu katarroa)
kaballo bixarra: zaldi bizarra, azalean egiten
diren espil zuriska batzuk
kallue, kalloa: kailua, eskuetan eta
oinazpietan egiten diren gogortuneak dira
kostrea: zaurien
azala
“Kostratxue lotzean dako baye” - (Azala lotzen
zaio baina)
lunarra: orainena
mantxea: espila, azal espila
markea: orbaina
materie: materia, zornea
odolbatue: odol batua
“Golpe bat
artute olan odolbatue les, baltzitute lotzea san moreute, odola e, leku beten
lotzea san” - (Kolpe bat hartuta holan odol batua lez, belztuta lotzen zen
ubelduta, odola e, leku baten lotzen zen)
pekea: orezta
“Peka
tekosus” - (Oreztak dauzkazu)
piltxikadea: piltxikada, zimikoa
postillea: postila, orbaina
saldarra, suldarra: zaldarra
“Eta surteko eutze entzun dot nik suldarrantzako
ganaduen suldarrak, dire olan garu betzuk urtetan dotzie, da barruen dekie kotxoa”
- (Eta surteko hautsa entzun dut nik zaldarrantzat ganaduen zaldarrak, dira
holan garau batzuk irteten diete, eta barruan daukate kotxoa)
sarnea: sarna
“Sarnean tipora eukiten deu serean” - (Sarnaren erakoa edukitzen du
zerean)
txatxamarka,
txitximarka, txitximurke: txatxamarka
tximurre: tximurra
txitximarkadea: txatxamarkada, urratua
ule bixerra: bizarra
ur batue: ur batua
“Ur
batuek urtetan dotzu postillea les, porrejenplo giñarratuten basabis, eta iten badotzu
min ur batuek urtetan dotzu” - (Ur batuak irteten dizu postila legez, esate
baterako ginarratzen bazabiltza, eta egiten badizu min ur batuak irteten dizu)
urrutue: urratua, txatxamarkada
GURARIAK
askurea: hazkura
egarrie: egarria
“Eta egarri direla ta eskatu eutzien txakoline
eroateko” - (Eta egarri direla eta eskatu zioten txakolina eroateko)
gomiteu
larrie: bota larria, gomita larria
“Gomiteu in dot edo gomiteu larrie” - (Bota egin dut edo bota larria)
gosea: gosea
“Espadau serosi gero gosea bardin dau” - (Ez badago zer erosi gero
gosea berdin dago)
kaka larrie: kaka larria
txixe larrie: txiza larria
LOA
ameseta, amesta: ameseta, ametsa
amesta txarra: ameseta txarra
arrantza: zurrunga
arrosie, arrusie: aharrausia
bekanekoa: bekainekoa, loaren iruditzat erabiltzen den berba
“Bekanekoa
dekosunean, umeari igual, bekanekoagas saus su, logureas dauenean olan, selango
bekanekoa dekosu suk” - (Bekainekoa daukazunean, umeari igual, bekainekoagaz
zagoz zu, loguregaz dagoenean holan, zelako bekainekoa daukazu zuk)
beskaldu ostekoa: bazkalostekoa, biaoa
egurdi ostekoa: bazkalostekoa, biaoa
“Aldeatan
badakixu bearrean ibilte san da gero eguskie, eta etorte sanean beroaoa ba lenau
batzea san jentea ta gero egurdi ostekotxue iteuren eta gero atzera urtetauren
solora” - (Baserrietan badakizu beharrean ibiltzen zen eta gero eguzkia, eta
etortzen zenean beroagoa ba lehenago batzen zen jendea eta gero
bazkalostekotxoa egiten zuten eta gero atzera irteten zuten sorora)
lo: lo
“Umia
badarot lo” - (Umea badaroat lo)
“Soas ta
eroaixu lotara” - (Zoaz eta eroan ezazu lotara)
“Oin afaldute ta lo yoan beako yuk” (Orain afalduta eta lo joan beharko
diagu)
logurea: logurea
“Logureas sausenean esaten da begiek epel dekosus” - (Logureagaz
zaudenean esaten da begiak epel dauzkazu)
lo kukue, lo kurrue: lo kukua, lo matua, lo taukia
“Lo kukuek in doas” - (Lo
kukuak egin ditut)
lo matue: lo kukua, lo matua, lo taukia
lo ostea: lo ostea, lo haserrea
lo sorroa: lo zorroa
“Arrantzaka
sausenean esaten da lo sorroan saus e, lo sorroan” - (Zurrungaka zagozenean
esaten da lo zorroan zagoz e, lo zorroan)
lo txarrie: lo egin ezina, ume txikerrek edukitzen dutena lo egin ezinik dagozenean
“Lo
txarrie altze deu” - (Lo txerria altxatu du)
“Igual
umore txarra umiak, eta uuu!, da tretoso edo olan dauenean e, ai selango lo txarrie
dekon onek umionek” - (Berdin umore txarra umeak, eta uuu!, eta tretoso edo
holan dagoenean e, ai zelako lo txerria daukan honek umeonek)
orroa: orroa,
zurruna
“Orroa iten dosu lo ikeran” - (Zurruna egiten duzu lo egikeran)
surrune:
zurruna